Με αφορμή του το νέο του βιβλίο που έχει τίτλο «Γιατί πεθαίνουμε: Η νέα επιστήμη της γήρανσης και η αναζήτηση της αθανασίας», ο Ramakrishnan φωτίζει λιγότερο προφανείς πτυχές της ματαιόδοξης προσπάθειας, να ξεγελάσει η ανθρωπότητα τον θάνατο, τονίζοντας ότι ακόμη κι αν αυτό κάποια στιγμή καταστεί εφικτό, οι ανισότητες θα οξυνθούν.

Όπως τονίζει ειδικότερα, «ήδη το 10% των ανθρώπων με μεγαλύτερο εισόδημα τόσο στις ΗΠΑ όσο και στο Ηνωμένο Βασίλειο ζει περισσότερο από μια δεκαετία από το 10% που έχει το χαμηλότερο εισόδημα».

Πιστεύει ότι αν οι προσπάθειες για την πρόληψη της γήρανσης επιτύχουν θα επωφεληθούν αρχικά οι πολύ πλούσιοι – οι οποίοι επενδύουν πολύ μεγάλα ποσά αυτή τη στιγμή στην έρευνα με την προσδοκία να αναπτύξουν εξελιγμένες τεχνολογίες, ακολουθούμενοι από ανθρώπους με πολύ καλή ασφάλιση, και ούτω καθεξής. «Οι πλούσιες χώρες θα έχουν πιθανότατα πρόσβαση πριν από τις φτωχότερες χώρες. Έτσι, τόσο εντός των χωρών όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, τέτοιες εξελίξεις έχουν τη δυνατότητα να αυξήσουν τις ανισότητες».

Τι είναι η γήρανση; Πώς οδηγεί στο θάνατο;

Venki Ramakrishnan: Η γήρανση είναι μια συσσώρευση χημικών βλαβών στα μόρια στο εσωτερικό των κυττάρων μας, η οποία βλάπτει τα ίδια τα κύτταρα, και επομένως τον ιστό, και τελικά εμάς ως οργανισμό. Παραδόξως, αρχίζουμε να γερνάμε ήδη απ’ όταν είμαστε στη μήτρα, αν και σε εκείνο το σημείο, αναπτυσσόμαστε ταχύτερα από ό,τι συσσωρεύουμε βλάβες. Η γήρανση συμβαίνει καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής μας, από την αρχή.

Το σώμα έχει αναπτύξει πολλούς μηχανισμούς για να διορθώνει τις βλάβες που σχετίζονται με την ηλικία στο DNA μας και σε τυχόν κακής ποιότητας πρωτεΐνες που παράγουμε. Χωρίς τρόπους που θα διορθώνουν τέτοιου είδους προβλήματα, δεν θα ζούσαμε ποτέ τόσο πολύ όσο ζούμε. Παρόλα αυτά, με την πάροδο του χρόνου, οι βλάβες αρχίζουν να ξεπερνούν την ικανότητά μας να τις αντιμετωπίζουμε.

Σκεφτείτε το σώμα μας σαν μια πόλη που περιλαμβάνει πολλά συστήματα τα οποία πρέπει να συνεργάζονται μεταξύ τους. Μόλις ένα σύστημα οργάνου που είναι κρίσιμο για την επιβίωσή μας καταρρεύσει, πεθαίνουμε. Για παράδειγμα, αν οι μύες μας γίνουν τόσο αδύναμοι που η καρδιά μας σταματήσει να χτυπάει, δεν θα μπορεί να αντλήσει το αίμα που περιέχει το οξυγόνο και τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται τα όργανά μας και θα πεθάνουμε. Όταν λέμε ότι κάποιος πεθαίνει, εννοούμε τον θάνατό του ως άτομο. Στην πραγματικότητα, όταν πεθαίνουμε, το μεγαλύτερο μέρος του εαυτού μας, όπως τα όργανά μας, είναι ζωντανό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα όργανα των θυμάτων ατυχημάτων μπορούν να δωριστούν σε λήπτες μεταμοσχεύσεων.

Η ανθρώπινη διάρκεια ζωής έχει ένα σταθερό όριο;

Η διάρκεια ζωής όλων των οργανισμών κυμαίνεται από λίγες ώρες ή ημέρες για τα έντομα έως εκατοντάδες χρόνια για ορισμένες φάλαινες, καρχαρίες και γιγάντιες χελώνες. Ένας απλός άνθρωπος θα μπορούσε να υποθέσει ότι όλες οι μορφές ζωής είναι προκαθορισμένες να πεθάνουν μόλις φτάσουν σε μια ορισμένη ηλικία. Αλλά οι βιολόγοι δεν πιστεύουν ότι η γήρανση και ο θάνατος είναι προγραμματισμένοι με την έννοια που ένα γονιμοποιημένο ωάριο είναι προγραμματισμένο να εξελιχθεί σε άνθρωπο.

Αντίθετα, η εξέλιξη έχει βελτιστοποιήσει την εξίσωση που επηρεάζει τη διάρκεια ζωής. Τα μεγαλύτερα ζώα τείνουν να ζουν περισσότερο. Αν είστε μικρόσωμο ζώο - και επομένως είναι πιο πιθανό να σας φάει κάποιο αρπακτικό, να λιμοκτονήσετε ή να πεθάνετε σε μια πλημμύρα - δεν έχει νόημα για την εξέλιξη να σπαταλά πόρους για την αποκατάσταση των ζημιών που είναι απαραίτητες για να σας κρατήσει περισσότερο στη ζωή. Αντ' αυτού, η εξέλιξη επιλέγει να μεγαλώνεις γρήγορα και να ωριμάζεις γρήγορα, ώστε να μπορείς να αναπαραχθείς και να μεταβιβάσεις τα γονίδιά σου.

Αν είστε μεγαλύτερο ζώο, η παραμονή σας στη ζωή θα σας δώσει περισσότερες πιθανότητες να βρείτε έναν σύντροφο με τον οποίο θα μπορέσετε να αποκτήσετε περισσότερους απογόνους κατά τη διάρκεια της μεγαλύτερης διάρκειας της ζωής σας. Η διάρκεια ζωής έχει να κάνει με την εξέλιξη που μεγιστοποιεί τις πιθανότητες να μεταβιβάσετε τα γονίδιά σας. Στους ανθρώπους, αυτή η καλά ρυθμισμένη ισορροπία πόρων μας εξασφαλίζει μέγιστη διάρκεια ζωής περίπου 120 ετών. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τη βιολογία και να παρέμβουμε σε αυτές τις διαδικασίες γήρανσης και ενδεχομένως να παρατείνουμε τη ζωή μας. Όπως πολλοί επιστήμονες που ασχολούνται με τη γήρανση, πιστεύω ότι αυτό είναι εφικτό. Δεν συμμερίζομαι, ωστόσο, την αισιοδοξία τους για το πόσο εφικτές θα είναι ταυτόχρονα τέτοιες παρεμβάσεις.

Ποιος είναι ο άνθρωπος που έχει ζήσει περισσότερο;

Το γηραιότερο άτομο για το οποίο έχουμε αξιόπιστα στοιχεία ήταν μια Γαλλίδα ονόματι Jeanne Calment, η οποία πέθανε το 1997 σε ηλικία 122 ετών.

Κάπνιζε καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής της, εκτός από τα τελευταία πέντε χρόνια, και έτρωγε περισσότερα από δύο κιλά σοκολάτα κάθε εβδομάδα. Αλλά δεν θα συνιστούσα τις συγκεκριμένες στρατηγικές για μακροζωία, εκτός από τη σοκολάτα ίσως.

Μπορεί το ρολόι της γήρανσης να τρέξει ποτέ προς τα πίσω;

Το ρολόι της γήρανσης τρέχει προς τα πίσω, σε κάθε γενιά. Παρόλο που ένα παιδί γεννιέται από τα κύτταρα ενήλικων γονέων, το παιδί εξακολουθεί να ξεκινά από την ηλικία μηδέν. Ένα παιδί που γεννιέται από μια γυναίκα 40 ετών δεν είναι 20 χρόνια μεγαλύτερο από ένα παιδί που γεννιέται από μια 20χρονη- και οι δύο ξεκινούν από το μηδέν. Έτσι, σε κάποιο επίπεδο, το ρολόι της γήρανσης μπορεί να αντιστραφεί.

Υπάρχει επίσης η κλωνοποίηση. Ενώ η Dolly, ίσως το πιο διάσημο κλωνοποιημένο πρόβατο, ήταν άρρωστη και πέθανε στη μισή περίπου από τη φυσιολογική ηλικία, άλλα κλωνοποιημένα πρόβατα έχουν ζήσει φυσιολογικά. Αυτό έχει πείσει ορισμένους ότι η επαναφορά του ρολογιού της γήρανσης πρέπει να είναι δυνατή σε ευρύτερη κλίμακα. Αν και η εξαπάτηση των ενήλικων κυττάρων ώστε να γίνουν εμβρυϊκά και να αρχίσουν να αναπτύσσονται ξανά ήταν επιτυχής, οι πρακτικές δυσκολίες καθιστούν την κλωνοποίηση πολύ αναποτελεσματική. Πολλά κύτταρα έχουν συσσωρεύσει πάρα πολλές βλάβες για να χρησιμοποιηθούν, γεγονός που απαιτεί έναν τεράστιο αριθμό πειραμάτων για την ανάπτυξη ενός και μόνο ζώου.

Πειράματα σε ποντίκια, εν τω μεταξύ, έχουν χρησιμοποιήσει τον κυτταρικό επαναπρογραμματισμό έτσι ώστε τα κύτταρα να μπορούν να επανέλθουν αναπτυξιακά, εν μέρει, για να έχουν την ικανότητα να αναγεννήσουν τον ιστό.

Με τον μετασχηματισμό των κυττάρων σε κύτταρα που βρίσκονται σε μια ελαφρώς προγενέστερη κατάσταση, οι επιστήμονες δημιούργησαν ποντίκια με καλύτερους δείκτες αίματος και βελτιωμένη γούνα, δέρμα και μυϊκό τόνο. Παρά τις έρευνες σε αυτόν τον τομέα, δεν είμαι σίγουρος πόσο εύκολο θα είναι να μετουσιωθούν σε κάτι χρήσιμο για τον άνθρωπο.

Ο πατέρας σας μόλις έκλεισε τα 98 του χρόνια. Τι επίδραση θα έχει στη δική σας ζωή η καλή του υγεία και αυτονομία; Σε ποιο βαθμό η γήρανση και η μακροζωία επηρεάζονται από τη γενετική;

Υπάρχει μια συσχέτιση μεταξύ των ηλικιών των γονέων και των παιδιών τους, αλλά δεν είναι απόλυτη. Μια μελέτη σε 2.700 Δανούς διδύμους έδειξε ότι η κληρονομικότητα - πόσο μεγάλο μέρος της μακροζωίας μας οφείλεται στα γονίδιά μας - αντιστοιχούσε μόνο στο 25% περίπου της διάρκειας ζωής. Παρόλα αυτά, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η μετάλλαξη σε ένα μόνο γονίδιο μπορεί να διπλασιάσει τη διάρκεια ζωής ενός συγκεκριμένου τύπου σκουληκιού. Είναι σαφές ότι υπάρχει μια γενετική συνιστώσα, αλλά τα αποτελέσματα και οι επιπτώσεις είναι πολύπλοκα.

Τι αποκαλύπτει η μελέτη του καρκίνου σχετικά με την έρευνα κατά της γήρανσης;

Η σχέση μεταξύ καρκίνου και γήρανσης είναι περίπλοκη. Τα ίδια γονίδια μπορεί να έχουν διαφορετικά αποτελέσματα με την πάροδο του χρόνου, βοηθώντας μας να αναπτυχθούμε όταν είμαστε νέοι, αλλά αυξάνοντας τον κίνδυνο άνοιας και καρκίνου όταν είμαστε μεγαλύτεροι. Ο κίνδυνος καρκίνου αυξάνεται με την ηλικία, επειδή συσσωρεύουμε βλάβες στο DNA και το γονιδίωμά μας, οι οποίες μερικές φορές προκαλούν γονιδιακές δυσλειτουργίες που οδηγούν σε καρκίνο. Αλλά πολλά από τα κυτταρικά μας συστήματα επιδιόρθωσης που φαίνεται να έχουν σχεδιαστεί για να αποφεύγουν τον καρκίνο νωρίς στη ζωή, προκαλούν επίσης γήρανση αργότερα.

Για παράδειγμα, τα κύτταρα μπορούν να αντιληφθούν ρήγματα στο DNA μας που μπορεί να επιτρέψουν στα χρωμοσώματα να ενωθούν με μη φυσιολογικό τρόπο, γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει σε καρκίνο. Για να αποφευχθεί αυτή η ένωση, ένα κύτταρο είτε νεκρώνεται είτε εισέρχεται σε μια κατάσταση που ονομάζεται γήρανση, όπου δεν μπορεί πλέον να διαιρείται. Από τη σκοπιά ενός οργανισμού όπως εμείς, που έχει τρισεκατομμύρια κύτταρα, αυτό είναι λογικό. Ακόμη και αν εκατομμύρια κύτταρα καταστρέφονται με αυτόν τον τρόπο, οι ενέργειες αυτές προστατεύουν ολόκληρο τον οργανισμό. Αλλά η συσσώρευση γερασμένων κυττάρων είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους γερνάμε.

Σας έχει επηρεάσει η έρευνά σας σχετικά με τον τρόπο που ζείτε;

Είναι ενδιαφέρον ότι όλες οι τεκμηριωμένες συστάσεις για το τι μπορεί να μας βοηθήσει να ζήσουμε μια μακρά, υγιή ζωή αντικατοπτρίζουν τις συμβουλές κοινής λογικής που έχουν περάσει από αιώνες σε αιώνες. Τις πήραμε από τις γιαγιάδες μας: Μην είστε λαίμαργοι. Ασκηθείτε. Αποφύγετε το στρες, το οποίο δημιουργεί ορμονικές επιδράσεις που αλλάζουν το μεταβολισμό μας και μπορεί να επιταχύνουν τη γήρανση. Κοιμηθείτε αρκετά.

Η έρευνα για τη γήρανση μάς βοηθά να κατανοήσουμε τις βαθιές βιολογικές επιπτώσεις της εν λόγω συμβουλής. Η κατανάλωση μιας ποικιλίας υγιεινών τροφών με μέτρο μπορεί να αποτρέψει τους κινδύνους για την υγεία από την παχυσαρκία. Η άσκηση μάς βοηθά να αναγεννήσουμε νέα μιτοχόνδρια - τις ατμομηχανές των κυττάρων μας που παρέχουν ενέργεια. Ο ύπνος επιτρέπει στο σώμα μας να κάνει επισκευές σε μοριακό επίπεδο. Η εκμάθηση της βιολογίας πίσω από αυτές τις πανάρχαιες, ακλόνητες συμβουλές μπορεί να μας ενθαρρύνει να προβούμε και σε άλλες ενέργειες που θα συμβάλουν στην προώθηση μιας μακράς και υγιούς ζωής.

Προσωπικά, συχνά λέω ότι έχω περάσει κατά πολύ την ημερομηνία λήξης μου, αλλά ως άνθρωπος, εξακολουθώ να αισθάνομαι ότι είμαι ζωντανός και ότι έχω πράγματα να συνεισφέρω.

Ποιο είναι το κοινωνικό κόστος της φιλοδοξίας να ξεγελάσουμε τη γήρανση και τον θάνατο, ιδίως όσον αφορά τις ανισότητες;

Ήδη το 10% των ανθρώπων με μεγαλύτερο εισόδημα τόσο στις ΗΠΑ όσο και στο Ηνωμένο Βασίλειο ζει περισσότερο από μια δεκαετία από το 10% που έχει το χαμηλότερο εισόδημα. Εάν εξετάσουμε επίσης τον αριθμό των ετών υγιούς ζωής, η ανισότητα αυτή είναι ακόμη μεγαλύτερη. Οι φτωχότεροι άνθρωποι ζουν μικρότερη και λιγότερο υγιή ζωή.

Πολλοί πολύ πλούσιοι άνθρωποι διοχετεύουν τεράστια χρηματικά ποσά στην έρευνα, ελπίζοντας να αναπτύξουν εξελιγμένες τεχνολογίες για την πρόληψη της γήρανσης. Αν αυτές οι προσπάθειες πετύχουν, θα επωφεληθούν αρχικά οι πολύ πλούσιοι, ακολουθούμενοι από ανθρώπους με πολύ καλή ασφάλιση, και ούτω καθεξής. Οι πλούσιες χώρες θα έχουν πιθανότατα πρόσβαση πριν από τις φτωχότερες χώρες. Έτσι, τόσο εντός των χωρών όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, τέτοιες εξελίξεις έχουν τη δυνατότητα να αυξήσουν τις ανισότητες.

Η έρευνα σε αυτό το θέμα έχει αλλάξει τις σκέψεις και τα συναισθήματά σας σχετικά με τη γήρανση και τον θάνατο;

Οι περισσότεροι από εμάς δεν θέλουμε να γεράσουμε ή να φύγουμε από τη ζωή. Δεν θέλουμε να φύγουμε ενώ το πάρτι συνεχίζεται. Όμως, παρόλο που τα κύτταρα του σώματός μας δημιουργούνται και πεθαίνουν συνεχώς, εμείς συνεχίζουμε να υπάρχουμε. Παρομοίως, η ζωή στη Γη θα συνεχιστεί καθώς οι άνθρωποι έρχονται και φεύγουν. Σε κάποιο επίπεδο, πρέπει να αποδεχτούμε ότι αυτό είναι μέρος του πως έχουν τα πράγματα.

Νομίζω ότι αυτή η αναζήτηση της αθανασίας είναι μια οφθαλμαπάτη. Εκατόν πενήντα χρόνια πριν, προσδοκούσαμε να ζήσουμε μέχρι τα 40. Σήμερα, το προσδόκιμο ζωής είναι περίπου τα 80, το οποίο, όπως έχει πει ο συγγραφέας Steven Johnson, είναι σχεδόν σαν να προσθέτουμε μια ολόκληρη επιπλέον ζωή. Αλλά εξακολουθούμε να έχουμε εμμονή με τον θάνατο. Νομίζω ότι αν ζούσαμε μέχρι τα 150, θα ανησυχούσαμε γιατί δεν ζούμε μέχρι τα 200 ή τα 300. Είναι ατελείωτο.