Ινδονησία: Φυλή Toraja

Με το δικό τους περίεργο τρόπο αποχαιρετούν τους νεκρούς τους τα μέλη της φυλής Toraja. Oι «άνθρωποι των υψιπέδων», όπως ονομάζονται, ζουν στην ορεινή περιοχή στο Νότιο Sulawesi. Η τελετή διαρκεί για μέρες, ενώ η συμμετοχή είναι μαζική και όχι μεταξύ μερικών δεκάδων ανθρώπων, όπως έχουμε συνηθίσει στην Ελλάδα. Οι Τοραγιανοί θεωρούν πως ο θάνατος είναι το κατώφλι, το πέρασμα για την αιώνια γη των πνευμάτων. Αν κάποιος είναι φτωχός ή βρέφος, τότε οι διαδικασίες είναι απλούστερες. Όσο γηραιότερος είναι κάποιος, με τόσο περισσότερες τιμές θα γίνει ο αποχαιρετισμός του.

Οι συγγενείς επιλέγουν μια περιοχή (rante) στην οποία στήνονται εξέδρες από μπαμπού. Το φέρετρο τοποθετείται και στο σημείο προσέρχονται οι καλεσμένοι. Όταν κάποιο μέλος της οικογένειας φύγει από τη ζωή, το βαλσαμώνουν και μένει στο σπίτι μέχρι να γίνει η ταφή, όπου θεωρείται πως «κοιμάται». Το πνεύμα του τριγυρνά ανάμεσα στους ζωντανούς μέχρι να ταφεί και να αρχίσει το ταξίδι του για τη γη της αιωνιότητας. Η τελετή ξεκινά με τη μονομαχία των κοκοριών, ενώ οι άνθρωποι βάζουν στοίχημα για την ψυχή του μακαρίτη. Στη συνέχεια, πριν ξεκινήσει η σφαγή νεροβούβαλων και γουρουνιών, τα ζώα συμμετέχουν σε δοκιμές αντοχής που είναι γνωστές ως tedong silage κι αφού θυσιαστούν η τελετή καταλήγει σε ένα είδος πανηγυριού. Στη φυλή των Toraja όσο πιο πλούσιος είσαι, τόσο περισσότεροι νεροβούβαλοι θα σφαχτούν. Το όριο πλούτου ορίζεται στους 24 νεροβούβαλους και άνω. Τα ζώα που θυσιάζονται είναι δώρο των καλεσμένων προς την οικογένεια του εκλιπόντος για να περάσει ο νεκρός στη γη των πνευμάτων.

Νέα Γουινέα: Φυλή Fore

Όσον περίεργο κι αν φαντάζει στο δικό μας μυαλό, για άλλους πολιτισμούς, ο καλύτερος τρόπος για να τιμηθεί ο νεκρός είναι η ανθρωποφαγία. Το συγκεκριμένο επικήδειο έθιμο, σύμφωνα με εθνογραφικές έρευνες, πραγματοποιούνταν στις φυλές: Fore της Νέας Γουινέας και Wari της Βραζιλίας, ενώ παρατηρούνται παρόμοιες πρακτικές στην Ινδία και σε κάποιους ιθαγενείς της Αμερικής μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1980. «Η ανθρωποφαγία είναι μια τελετουργία διαδεδομένη στις παραδοσιακές κοινωνίες, με σκοπό να αποκτηθούν οι ιδιότητες του νεκρού, οι μαγικές δυνάμεις και να διατηρηθεί η ενότητα, όταν ο νεκρός ανήκε στην ίδια φυλή, αλλά και να υπάρξει εκδίκηση και οικειοποίηση ξένων ιδιοτήτων, όταν ο νεκρός ανήκε σε ξένη φυλή».

Οι ανθρωπολόγοι Maurice Bloch και Jonathan Perry εξηγούν πως «ο κανιβαλισμός είναι ένας τρόπος, μια ένδειξη για να σφυρηλατηθεί μια μόνιμη σύνδεση μεταξύ των ζωντανών και των νεκρών». Αποτελεί μια πρακτική κάθαρσης από την μιαρότητα που επιφέρει ο θάνατος. Ο κανιβαλισμός είναι ένα αρχαίο τελετουργικό στο οποίο ένα μέλος ή φίλος της οικογένειας καλείται να φάει τη σάρκα του εκλιπόντος, έτσι ώστε να επισφραγιστεί η επιβίωση της μνήμης του πεθαμένου. Πολλές φορές μέλη της φυλής τρώνε τη σάρκα του νεκρού πιστεύοντας ότι μπορούν να απορροφήσουν τη σοφία του. Στην Παπούα της Νέα Γουινέα, στη φυλή Fore, η κανιβαλική επικήδεια τελετουργία πραγματοποιούνταν για πολλές γενιές. Η κατανάλωση κάθε μέλους του σώματος συμβόλιζε και μια διαφορετική ιδιότητα. «Η κατανάλωση των μελών της οικογένειας που πεθαίνουν βοηθούσε στο να ξεπεραστεί η θλίψη για τον θανόντα, ενώ παράλληλα μέσω της ανθρωποφαγίας προσέγγιζαν και κατανοούσαν το αίσθημα του φόβου του θανάτου», σημειώνει από τη δική του πλευρά ο ανθρωπολόγος, Beth Conklin (2001).

Ελλάδα: Κάστρο -Κυλλήνης Ηλείας

Στο Κάστρο της Κυλλήνης ο μελλοθάνατος φωνάζει τα παιδιά του για να τους ευχηθεί. Στη συνέχεια και αφού πεθάνει, τον ραντίζουν με ελιά και νερό. Τα οικεία του πρόσωπα του κλείνουν τα μάτια, ακόμα κι αν άφησε την τελευταία του πνοή έτσι. Στη συνέχεια, πρέπει να του βάλουν τον δείκτη και τον αντίχειρα στα μάτια και με το μικρό δαχτυλάκι να κρατάει το σαγόνι. Ύστερα, τον πλένουν με κρασί και λάδι. Αργότερα, του φορούν ένα άσπρο σάβανο, ενώ έπειτα τον σηκώνουν, τον καθίζουν στο καθιστικό και του παίρνουν το χέρι για να του κάνουν το σταυρό. Κάθε πεθαμένος πρέπει να φορά καινούργια εσώρουχα, ρούχα και παπούτσια. Το σαγόνι του, τα πόδια και τα χέρια του τα δένονται με κορδέλες. Αφού τον προετοιμάζουν, τον τοποθετούν σε σανίδες στο σαλόνι του σπιτιού. Όσο βρίσκεται ο πεθαμένος στο σαλόνι, γυναίκες ντυμένες στα μαύρα τραγουδούν μοιρολόγια, ενώ τίποτα δεν πρέπει να περάσει πάνω από τον νεκρό. Τρεις ημέρες μετά τον θάνατο του, πλένουν στη θάλασσα τα ρούχα του και εκεί που πέθανε βάζουν ένα καντηλάκι να καίει, ένα κερί, ένα ποτήρι κρασί και τρεις μπουκιές ψωμί. 

Για να μάθει ο κόσμος ότι πέθανε κάποιος στο χωριό χτυπάει η καμπάνα τρεις φορές λυπητερά. Οι χωριανοί μαζεύονται και μοιρολογούν μέχρι τις πρώτες νυχτερινές ώρες. Τότε μαζεύονται και λένε καλαμπούρια για τον πεθαμένο. Κατά τη διάρκεια της νύχτας δεν πρέπει να περάσει γάτα το φέρετρο ή την κάσα για να μην βρικολακιάσει ο νεκρός. Την επόμενη ημέρα, σηκώνουν την κάσα (εάν ο νεκρός έχει παιδιά, την σηκώνουν αυτά). Κατά την διάρκεια της κηδείας όλα τα μαγαζιά του χωριού είναι κλειστά.

Οι τάφοι είναι σχεδόν πάντα οικογενειακοί, ενώ όταν είναι η ώρα να τον θάψουν του λύνουν τα χέρια και τα πόδια. Τότε ο παπάς παίρνει λίγο χώμα από τρεις γωνιές του τάφου και νερό και ραίνει τον τάφο και τον νεκρό, ενώ στη συνέχεια τον σκεπάζουν. Οι νεκροθάφτες τότε σχηματίζουν ένα σταυρό με τα φτυάρια τους. Στο νεκροταφείο οι νέοι κερνούν κονιάκ και κουφέτα. Όταν οι συγγενείς γυρίσουν σπίτι του πεθαμένου πλένουν τα χέρια τους και το πρόσωπο τους χωρίς όμως να σκουπιστούν. Ο στενός κύκλος της οικογένειας πηγαίνει φαΐ, πιάτα, μαχαιροπίρουνα και ότι άλλο τους χρειαστεί, καθώς δεν πρέπει να χρησιμοποιηθούν πράγματα από το σπίτι του πεθαμένου.

Τα έθιμα της εβραϊκής κηδείας

Τα έθιμα στην εβραϊκή κηδεία διαφέρουν ανάλογα με το αν ο εκλιπόντας είχε παντρευτεί ένα αλλόθρησκο άτομο. Παραδοσιακά, εθελοντές μιας συγκεκριμένης κοινότητας αναλαμβάνουν την επίβλεψη των κηδειών βοηθώντας την πενθούσα οικογένεια και βεβαιώνοντας ότι όλες οι πρέπουσες διαδικασίες ακολουθούνται. Το ρόλο αυτό μπορεί να αναλάβει και η τοπική κοινότητα του εβραϊκού κοιμητηρίου ή ακόμα και γραφεία τελετών που ακολουθούν τα εβραϊκά έθιμα και παραδόσεις. Μια τελετή κηδείας μπορεί να γίνει στη συναγωγή, σε ένα γραφείο τελετών ή στο σημείο ταφής. Τυπικά δεν θεωρείται σωστό να χαιρετά κανείς την πενθούσα οικογένεια πριν την κηδεία ή την ταφή, μιας και η χρονική αυτή περίοδος θεωρείται ως προσωπικός χρόνος θλίψης. Η τελετή είναι συνήθως σύντομη και απλή. Μετά την τελετή, η οικογένεια επιστρέφει σπίτι για μια περίοδο πένθους επτά ημερών. Οι φίλοι περιμένουν τουλάχιστον την τρίτη ημέρα για να επισκεφτούν την οικογένεια. Οι φίλοι φροντίζουν να φέρνουν όμως φαγητό στην οικογένεια γιατί το 7ήμερο του πένθους δεν επιτρέπεται να κάνουν απολύτως τίποτα οι συγγενείς, ούτε να μαγειρεύουν, ώστε να είναι συγκεντρωμένοι στο πένθος και να τιμήσουν το νεκρό. 

Μία παραδοσιακή εβραϊκή τελετή κηδείας είναι απλή και όχι επιδεικτική. Η αποτέφρωση δεν επιτρέπεται σύμφωνα με τον Εβραϊκό Νόμο και η ταφή του νεκρού θα πρέπει να γίνεται όσο το δυνατόν πιο σύντομα από τη στιγμή του θανάτου, κατά προτίμηση εντός 24 ωρών, αλλά σίγουρα όχι περισσότερο από την παρέλευση δύο νυκτών μετά το θάνατο. Τυπικά, λουλούδια και μουσική δεν θεωρούνται κατάλληλα για την περίσταση, το άψυχο σώμα του νεκρού δεν πρέπει να ταριχευτεί, ενώ δεν προβλέπεται θέαση του νεκρού ή επίσκεψη. Τα φέρετρα στα οποία μεταφέρεται ο νεκρός θα πρέπει να είναι ξύλινα, χωρίς μεταλλικά μέρη. Η σορός τοποθετείται στο χώμα χωρίς το φέρετρο, τυλιγμένη με ένα ύφασμα, συμβολίζοντας ότι ο άνθρωπος φεύγει από τη ζωή γυμνός, ακριβώς όπως ήρθε σε αυτήν. Μετά την τελετή μοιράζονται γλυκά - και δεν παρατίθεται γεύμα με ψάρια όπως συνηθίζεται στη χώρα μας για παράδειγμα - για να μαλακώσει ο πόνος των συγγενών και φίλων.