Το Eternal Sunshine of The Spotless Mind, σε σενάριο του Charlie Kaufman και σκηνοθεσία του Michel Gondry, αντιμετώπισε τη συναισθηματική δυσφορία μέσα από μια σουρεαλιστική και τεχνολογικά προηγμένη προσέγγιση.

Ο Joel (Jim Carrey) και η Clementine (Kate Winslet) μετά από μια θυελλώδη σχέση, αποφασίζουν να χρησιμοποιήσουν μια υπηρεσία που ονομάζεται Lacuna Inc, η οποία σβήνει όλες τις αναμνήσεις που έχεις από ένα άτομο. Ωστόσο, καθώς ξεκινά η διαδικασία, ο Joel αρχίζει να το μετανιώνει.

Η ταινία κατάφερε να κερδίσει τόσο τους κριτικούς όσο και το κοινό. Τα έσοδα από τα εισιτήρια έφτασαν τα 74 εκατομμύρια δολάρια, ενώ οι C. Kaufman, M. Gondry και Pierre Bismuth κέρδισαν το Όσκαρ πρωτότυπου σεναρίου. Το 2017 η ταινία ανακηρύχθηκε από τους New York Times ως μία από τις καλύτερες του 21ου αιώνα. Εξίσου σημαντικό ωστόσο, είναι ότι δύο δεκαετίες μετά η ταινία βρίσκεται εδραιωμένη στη συνείδηση του κοινού για τη συναισθηματική και διανοητική της ευφυΐα.

Δεν είναι τυχαίο ότι το νέο άλμπουμ της Ariana Grande (ήταν 11 ετών όταν βγήκε η ταινία), που κυκλοφόρησε πριν από μερικές εβδομάδες, ονομάζεται Eternal Sunshine ως φόρος τιμής στην ταινία, με το βίντεο για το νέο της single We Can't Be Friends να αναπαριστά σκηνές από αυτήν.

Το πνεύμα που χαρακτηρίζει την ταινία - και που της έδωσε τον τίτλο της - προέρχεται από ποίημα του 1717 του Alexander Pope, το οποίο παραθέτει η εργαζόμενη της Lacuna Inc, Mary (Kirsten Dunst) στην ταινία. «Πόσο ευτυχισμένη είναι η μοίρα της άμεμπτης παρθένου! Ο κόσμος ξεχνάει, από τον κόσμο ξεχνιέται. Αιώνια ηλιαχτίδα του άσπιλου νου!», λέει ο στίχος ή πιο απλά «η άγνοια είναι ευδαιμονία».

Εξανθρωπίζει επιδέξια την υψηλή τεχνολογία

Η ιστορία έχει τις ρίζες της σε μια επιστολή του 18ου αιώνα. Ωστόσο, ο Kaufman και ο Gondry βασίστηκαν στην επιστημονική φαντασία για να δημιουργήσουν έναν παράλληλο κόσμο, στον οποίο όλα φαίνονταν σχεδόν ίδια με τον πραγματικό- μ' εξαίρεση την τεχνολογική δυνατότητα να σβήνονται από τον εγκέφαλο οι αναμνήσεις, κάτι που όμως φαινομενικά δείχνει φυσιολογικό.

Πόσο εξωπραγματική ήταν η ιδέα την εποχή της κυκλοφορίας της ταινίας; Ο λέκτορας Nicky Danino, επικεφαλής της επιστήμης των υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο Leeds Trinity, λέει ότι το Eternal Sunshine αξιοποίησε στοιχεία της Sci - Fi υποκουλτούρας από τις δεκαετίες του '60 και του '70 και κατόρθωσε να τις εντάξει στο mainstream σινεμά. «Πραγματικά εξέθεσε αυτή την έννοια του τι μπορεί να κάνει η τεχνολογία στους ανθρώπου».

Σημαντικό μέρος της δυναμικής της ταινίας οφείλεται στο πόσο επιδέξια εξανθρωπίζει την υπόθεση της υψηλής τεχνολογίας. Σε συνέντευξή του στο περιοδικό Dazed το 2004, ο Gondry επανέλαβε ότι αυτός και ο Kaufman «σίγουρα δεν ήθελαν να κάνουν μια ταινία επιστημονικής φαντασίας. Η διαδικασία που χρησιμοποιεί η εταιρεία μνήμης Lacuna Inc είναι μια συσκευή για να εξερευνήσει τα συναισθήματα νοσταλγίας κάποιου, τα οποία είναι ανεξέλεγκτα. Διάβαζα σε ένα βιβλίο για τον εγκέφαλο ότι έχουμε το αίσθημα της νοσταλγίας όταν σκεφτόμαστε μια ανάμνηση επειδή το μυαλό ξέρει ότι είναι μια στιγμή του χρόνου που δεν θα εμφανιστεί ποτέ ξανά».

Ο καθηγητής Bruce Isaacs, πρόεδρος κινηματογραφικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, παρατηρεί ότι ήταν δύσκολο να ενταχθεί η ταινία σε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία. «Δεν ήταν σαφές αν μιλούσαμε για επιστημονική φαντασία ή αν μιλούσαμε για ρεαλισμό και δράμα- ήταν επίσης μια σινεφίλ ρομαντική κωμωδία. Δεν είναι ότι φετιχοποιούσε την τεχνολογία, δεν είναι καθόλου μια ταινία για την τεχνολογία την ίδια. Αυτό με το οποίο φεύγεις από το Eternal Sunshine είναι ότι πραγματικά πιστεύεις σε αυτή την απίστευτα επώδυνη ιστορία αγάπης».

«Αυτή η ιδέα του να θέλεις να ξεφύγεις από τη σκληρότητα της ζωής, του να θέλεις να βρεις κάποια γαλήνη ή ακόμα και να βρεις έναν ουτοπικό κόσμο είναι ένα τόσο μεγάλο κομμάτι της επιστημονικής φαντασίας», συνεχίζει, «και αυτό που μου αρέσει στην ταινία, είναι ότι έγινε σε τόσο προσωπικό επίπεδο. Η εστίαση δεν ήταν σε μια παγκόσμια ή τεχνολογική αλλαγή - ήταν απλώς ένα μάτσο άνθρωποι που ζουν τη ζωή τους, προσπαθώντας να βρουν το δρόμο τους μέσα από ρομαντικές σχέσεις».

Μίλησε για το catfishing πριν καθιερωθεί ως όρος

Από την άλλη η ταινία φρόντισε να αναδείξει τον κίνδυνο να γίνει η τεχνολογία αντικείμενο κατάχρησης και τρόπος χειραγώγησης από τους ανθρώπους για τα δικά τους αθέμιτα οφέλη. Βλέπουμε ότι ο Πάτρικ (Elijah Wood) χρησιμοποιεί τη γνώση που αποκτά από την πρόσβαση στις αναμνήσεις του Τζόελ με την Κλεμ για να την αποπλανήσει, κλέβοντας τα λόγια αγάπης του Τζόελ και χαρίζοντας της εκ νέου τα δώρα του, σε ένα είδος ρομαντικής κλοπής ταυτότητας παρόμοιο με το catfishing - ένας όρος που δεν είχε γίνει κοινός στο διαδίκτυο μέχρι το 2010.

«Αυτό που εμποδίζει τους ανθρώπους να  εξαπατήσουν μέσω της τεχνολογίας είναι η ηθική τους πυξίδα, οι ηθικές τους αξίες», λέει Nicky Danino. Ίσως ο ηθικός πανικός δεν θα έπρεπε να αφορά την τεχνολογία που μπορεί να δημιουργηθεί, αλλά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι τη χρησιμοποιούν: «Νομίζω ότι μερικές φορές δίνουμε κακή φήμη στην τεχνολογία, αλλά η τεχνολογία είναι απλώς ένα ακόμη όχημα. Η κακή φήμη αφορά τους ανθρώπους».

Η ταινία ήρθε την εποχή που ακόμη τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν στα σπάργανα -το Facebook βγήκε στον αέρα από τον Μαρκ Ζούκερμπεργκ και τους φίλους του στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ μόλις δύο μήνες πριν από την κυκλοφορία της ταινίας- και όταν τα ψηφιακά μας αποτυπώματα ήταν πολύ ελαφρύτερα. Οι φόβοι γύρω από το πώς η τεχνολογία των υπολογιστών θα μπορούσε να επηρεάσει τις σχέσεις μας μόλις είχαν αρχίσει να συζητούνται - η ιδέα ότι αυτού του είδους το «κακόβουλο λογισμικό» θα μπορούσε να έρθει να μας χειραγωγήσει στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον αποδείχθηκε γόνιμο έδαφος για το Eternal Sunshine, και έγινε κάπως εμμονή για την ποπ κουλτούρα στη συνέχεια.

Επτά χρόνια αργότερα, ο Charlie Brooker και η Annabel Jones έφεραν στις οθόνες μας τη δυστοπική τηλεοπτική σειρά Black Mirror, στην οποία όλα τα επεισόδια εστίαζαν στην αρνητική χρήση της τεχνολογικής εξέλιξης. Το 2019, το Cineccentric χαρακτήρισε την ταινία «ένα προ-Black Mirror προειδοποιητικό παραμύθι (αν και ομολογουμένως περισσότερο τρυφερό παρά σαδιστικό)». Το επεισόδιο της πρώτης σεζόν του Black Mirror Entire History of You - γραμμένο από τον Jesse Armstrong του Succession- επικεντρώθηκε γύρω από ανθρώπους στους οποίους τοποθετείται ένα μικροτσίπ στο κεφάλι τους, που τους επιτρέπει να καταγράφουν και να αναπαράγουν τις εμπειρίες που έχουν ζήσει, μια καινοτομία που είχε καταστροφικές συνέπειες για τους πρωταγωνιστές, το παντρεμένο ζευγάρι Liam (Toby Kebbell) και Ffion (Jodie Whittaker).

Εν τω μεταξύ, το επεισόδιο Be Right Back του 2013 ήταν ένα ανάποδο Eternal Sunshine, διερευνώντας πώς η τεχνολογία θα μπορούσε να βοηθήσει ή να εμποδίσει τους ανθρώπους που έχουν χάσει αγαπημένα πρόσωπα να τα επαναφέρουν στη ζωή τους - χρησιμοποιώντας τα δεδομένα από την online παρουσία τους για να τους αναδημιουργήσουν πρώτα ως ρομπότ και στη συνέχεια ως πραγματικό φυσικό κλώνο. Η Hayley Atwell στο ρόλο της πενθούσας συντρόφου Martha αποτυπώνει τέλεια το πώς η απόλυτη απελπισία μπορεί να παρασύρει κάποιον να αναδημιουργήσει ψηφιακά τον νεκρό σύντροφό του (τον οποίο υποδύεται ο Domhnall Gleeson), αλλά και πόσο γρήγορα αυτή η χαρά μπορεί να μετατραπεί σε τρόμο και αηδία για την ανατροπή των νόμων της φύσης.

Την ίδια χρονιά, προβλήθηκε στον κινηματογράφο η ταινία Her (2013) του Spike Jonze, άλλο ένα έργο με φανερή την επιρροή από το Eternal Sunshine, στο οποίο ένας μοναχικός άνθρωπος, ο Theodore (Joaquin Phoenix), ερωτεύεται ένα ρομπότ - βοηθό που ονομάζεται Samantha (Scarlett Johansson). Όπως και στο Eternal Sunshine, η ταινία διερευνά πώς η τεχνολογία θεωρητικά θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να βοηθήσει τους ανθρώπους να περάσουν μια δύσκολη περίοδο στη ζωή τους. Θέτει ωστόσο, το επόμενο λογικό βήμα καλώντας μας να φανταστούμε ότι δεν αφαιρούμε απλά την ανάγκη να διαγράψουμε ανθρώπινες σχέσεις και σχέσεις, αλλά να έχουμε αντ' αυτών προγραμματισμένες και εικονικές. Το όλο εγχείρημα δεν παρουσιάζεται ως μια καλή ακριβώς ιδέα: Ο Θίοντορ αποσύρεται όλο και περισσότερο από τον κόσμο, και γίνεται όλο και πιο ανίκανος να αντιμετωπίσει την πραγματική αλληλεπίδραση. «Με στεναχωρεί που δεν μπορείς να χειριστείς τα πραγματικά συναισθήματα», του λέει ένας φίλος του με ανησυχία.

Τα κινηματογραφικά σενάρια γίνονται η πραγματικότητά μας

«Αυτή είναι μια πραγματικά άξια συνέχεια του Eternal Sunshine», συμφωνεί ο Bruce Isaacs. «Τότε [το 2013], το ζήτημα της τεχνητής νοημοσύνης μόλις είχε αρχίσει να γίνεται πραγματικά ανησυχητικό. Τώρα φυσικά είναι στο προσκήνιο, αλλά τότε δεν ήταν ξεκάθαρο τι θα σήμαινε για τις σχέσεις και την ανθρώπινη οικειότητα. Θα μπορούσαν να δημιουργηθούν συναισθηματικές συνδέσεις μέσω της τεχνολογίας;»

Ναι, όπως αποδείχθηκε. Το σενάρια της ταινίας Her έγινε πραγματικότητα το 2017, όταν ιδρύθηκε η εταιρεία Replika με σκοπό να δημιουργήσει αγαπημένα πρόσωπα για τον καθένα μέσω της τεχνητής νοημοσύνης. Όμως, ενώ αυτά τα chatbots (τσατ όπου απαντούν ρομπότ όπως θα μιλούσε ένας άνθρωπος) ήταν δημοφιλή, το 2023 ξέσπασε διαμάχη μετά από παράπονα τα οποία κατήγγειλαν επιθετικότητα, ενώ στη συνέχεια υπήρξε μία τροποποίηση του προγραμματισμού, η οποία οδήγησε άλλο κόσμο να παραπονεθεί για τραβηγμένες απαντήσεις - αποδεικνύοντας ότι ούτε στο metaverse υπάρχει εγγύηση για μια σταθερή, μακροχρόνια σχέση. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι πέρυσι ένας άνδρας καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης εννέα ετών στο Ηνωμένο Βασίλειο επειδή εισέβαλε στο κάστρο του Ουίνδσορ με ένα τόξο και είπε ότι ήθελε να σκοτώσει τη βασίλισσα - μια ενέργεια που φέρεται να ενθαρρύνθηκε από τη σύντροφό του, το chatbot Replika, την οποία ονόμασε Sarai και με την οποία, όπως κατέθεσε στο δικαστήριο, είχε μια «συναισθηματική και σεξουαλική σχέση».

Η τοξική ανάπτυξη της τεχνολογίας στη σφαίρα των σχέσεων βρέθηκε επίσης στο επίκεντρο της ταινίας Ex Machina (2014) του Alex Garland. Η υπόθεση της ταινίας αφορά έναν εργαζόμενο στην τεχνολογία Caleb (και πάλι ο Gleeson), ο οποίος μετά από βραβείο που κερδίζει στη δουλειά του μένει με το αφεντικό της εταιρείας, τον Nathan Bateman (Oscar Isaac), όπου ανακαλύπτει ότι ο Bateman έχει δημιουργήσει υποταγμένα θηλυκά ανθρωποειδή ρομπότ. Όταν ο Caleb ερωτεύεται ένα από αυτά, την Ava (Alicia Vikander), θέτει σε εφαρμογή το τεστ Turing: «Εξετάζει την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τον υπολογιστή», εξηγεί ο Caleb. «Και αν ο άνθρωπος δεν μπορεί να καταλάβει ότι αλληλεπιδρά με έναν υπολογιστή, το τεστ έχει περάσει». Το ερώτημα που βάζει η ταινία είναι αν περνώντας αυτό το τεστ, μπορεί ένα ρομπότ να προσποιηθεί ότι έχει συναισθήματα για να εξασφαλίσει τη δική του επιβίωση πάνω από τον άνθρωπο; «Το Ex Machina έκανε σπουδαία δουλειά εξερευνώντας το πώς η ρομποτική και το γυναικείο σώμα θα γίνουν εμπορεύματα», λέει ο Isaacs.

Κατά καιρούς έχει παρουσιαστεί και ο θετικός τρόπος με τον οποίο θα μπορούσε να επιδράσει η τεχνολογία. Σε ένα από τα λίγα αισιόδοξα επεισόδια του Black Mirror, το San Junipero (2016),  η σκέψη δύο ηλικιωμένων γυναικών τοποθετείται σε προσομοιωμένη πραγματικότητα, επιτρέποντάς τους να ζήσουν εναλλακτικές ζωές ως ζευγάρι λεσβιών στη δεκαετία του 1980. Σε μια πάλι πιο δυσοίωνη εκδοχή, η διχαστική ταινία Don't Worry Darling (2022), διερευνά πώς ο καταναγκαστικός έλεγχος θα μπορούσε να γίνει εικονικός, παρουσιάζοντας μια φαινομενικά ονειρική κλειστή κοινότητα, η οποία φιλοξενεί τις οικογένειες όσων εργάζονται για ένα πειραματικό, άκρως απόρρητο εγχείρημα, όπου αποκαλύπτεται ωστόσο ότι οι γυναίκες είναι αιχμάλωτες σε ένα ψηφιακό σύμπαν από τους πρώην συντρόφους τους. Ο Danino πιστεύει ότι αυτή η ιδέα του μυαλού μας να ζει πέρα από το σώμα μας σε μια εναλλακτική πραγματικότητα - μια ιδέα που είναι επίσης γνωστή από καιρό από το Matrix, φυσικά - είναι «κάτι που δεν θα δούμε στη ζωή μας, αλλά θα είναι δυνατό στις μελλοντικές γενιές».

Υπάρχει όμως ένα ερώτημα σχετικά με το πόσο τελικά θέλουμε να διαμορφωθεί η συνείδησή μας και η συναισθηματική μας ζωή από την τεχνολογία - ένα ερώτημα στο οποίο το Eternal Sunshine απαντά με μια γλυκόπικρη κορύφωση. Στο τέλος της ταινίας, ο Joel και η Clementine, μετανιωμένοι για την απόφασή τους, καταφέρνουν να ξεγελάσουν τη διαδικασία διαγραφής των αναμνήσεων και να συναντηθούν ξανά - ενδεχομένως για να ξεκινήσουν εκ νέου μια σχέση, αποδεχόμενοι τις οδυνηρές εμπειρίες του παρελθόντος. Είκοσι χρόνια μετά, παρότι ζούμε σ’ έναν κόσμο στον οποίο οι ψηφιακές εφαρμογές μας επιτρέπουν να «σβήνουμε» φίλους, να τους κάνουμε ghosting (εξαφανίζεσαι χωρίς προειδοποίηση) ή να τους εξαφανίζουμε από την ψηφιακή μας σφαίρα - η αγάπη και ο σπαραγμός, εξακολουθούν να μην διαγράφονται τόσο εύκολα.

*Πληροφορίες - μετάφραση από το BBC